ARBEIDSDUURVERMINDERING IS RODE DRAAD DOOR DE GESCHIEDENIS

Arbeidstijd is een dilemma. Niet in het minst voor kaderleden. Wij vroegen raad aan Franne Mullens, die als socioloog aan de VUB uitgebreid bezig is rond tijd en arbeidstijd. Als geen ander houdt ze in de gaten wat er op dat vlak verschuift en gebeurt in de wereld, zo blijkt meermaals tijdens het gesprek. Maar vaak ook verwijst ze naar het project rond de 30-urenweek bij vrouwenorganisatie Femma Wereldvrouwen dat ze mee coördineerde en opvolgde.

De arbeidstijd is de voorbije decennia verminderd, maar toch voelen we altijd dat het drukker wordt. Hoe komt dat?

Mullens: “Bij de industriële revolutie werkten mensen meer dan 70 uur per week. Dagen tot 16 uur per dag, 6 dagen per week waren geen uitzondering voor mannen, vrouwen en zelfs kinderen. In het begin van de 20^ste eeuw kwam er dan de 8-urendag. Een hele doorbraak. Na WO II kwam er dan het weekend van twee dagen en de 40-urenweek. Maar sinds de jaren ’70 is de arbeidsduur per gezin wel toegenomen. Want toen kwamen ook vrouwen (opnieuw) op de arbeidsmarkt, vaak deeltijds, en werkte het gezin toch al snel 70 tot 80 uur per week.”

Arbeidstijd matcht niet altijd met de privétijd van veel werknemers. Ga je kinderen maar eens van school halen om 20 na 3…

Mullens: “We merken dat de arbeidsduur heel sterk gefocust is op het kostwinnersmodel, waarbij de man ging werken en de vrouw thuis was. Vreemd eigenlijk, want heel lang heeft dat model eigenlijk niet bestaan. Het kwam op in de jaren ’50 van de vorige eeuw, maar verdween terug vanaf de jaren ’70, toen steeds meer vrouwen op de arbeidsmarkt kwamen. Maar los daarvan is de arbeidstijd aanpassen aan de schooluren ook niet de ideale oplossing. Ten eerste omdat niet iedereen kinderen heeft en die schoolbel dus niet voor iedereen even bepalend is. Iedereen heeft andere noden qua arbeidsduurvermindering. Voor de ene liefst per dag, iemand anders per week, per maand of per jaar. En nog iemand anders gaat dan weer liever vroeger met pensioen. Maar daarnaast merkte ik ook bij het project bij Femma dat moeders hun werkuren graag afstemmen op de schooluren, maar omwille van keuzes van collega’s en het afblokken van tijd toch meestal kiezen voor een vrije dag per week. Op die dag en op thuiswerkdagen proberen ze dan op tijd aan de schoolpoort te staan. Bovendien besteden ze op die manier hun vrijgekomen tijd ook aan de kinderen. Me-time schiet er soms wat bij in. Dat is ook niet ideaal.”

Als we allemaal individueel oplossingen zoeken, komen we er dan uit?

Mullens: “Ik vrees van niet. We moeten ook collectief denken, maar ook rekening houden met verschillende realiteiten in bedrijven. Voor het ene bedrijf zal permanente dienstverlening belangrijk zijn, in andere omgevingen is het dan weer interessanter om alle vrije dagen in collectief verlof te bundelen. Maar iedereen individueel en op eigen maat de vrijgekomen tijd laten opnemen zal eerder uitzonderlijk kunnen. Maar dat hoeft geen ramp te zijn. Want die verregaande individualisering van de arbeidstijd leidt in veel gevallen tot zelfuitbuiting, omdat je tijdens die vrije tijd toch nog met het werk bezig bent. Daarom is arbeidsduurverkorting op collectieve momenten soms gewoon interessanter. Er komen dan geen mails binnen en je hebt geen slecht gevoel omdat je niet aan het werk bent terwijl anderen die dingen voor jou moeten oplossen.”

“Werknemers mogen ook hun stuk van de productiviteitsstijging claimen”

Een veelgehoord probleem is dat de werkdruk nog verhoogt door arbeidsduurverkorting. Vaak komt het erop neer dat je hetzelfde werk in minder tijd moet doen.

Mullens: “Dat was onlangs aan de orde in Nieuw Zeeland. Daar had een bedrijf arbeidsduurvermindering overgelaten aan de individuele werknemers. Ze moesten maar zelf uitzoeken hoe ze het werk in minder tijd konden rond krijgen. Dat leidde tot bijkomende stress en vragen om terug meer te mogen werken. Bij Femma en ook in een aantal experimenten in het VK die ik volgde, hebben ze dat beter opgelost. Daar was vanuit het bedrijf ook aandacht voor de werkomstandigheden. Bij Femma kwamen bijkomende aanwervingen en een aantal taken werden uitbesteed. In het VK was er vaak ook aandacht voor werkdruk door vergaderingen. Die zijn niet altijd allemaal even hard nodig en efficiënt.”

Ook arbeidsduurverkorting met loonbehoud ligt moeilijk.

Mullens: “Het gaat in tegen een economische logica. Bovendien zitten werkgevers altijd in een concurrentiële omgeving, vaak ook in een internationale context. Dan is het moeilijk om als eerste of enige te springen. Afspraken per sector, of zelfs nationaal kunnen dan een uitweg bieden. Maar het beste argument dat pleit vóór arbeidsduurverkorting met loonbehoud is de geschiedenis. Sinds de industriële revolutie is de arbeidstijd meer dan eens verminderd. En dat is nooit ten koste gegaan van de economie of de winsten. Dat heeft veel te maken met de productiviteitsstijging. Het werk ging sneller, er was minder tijd nodig om hetzelfde te doen. Ook nu stijgt de productiviteit nog altijd. Toch is er al 30 jaar niks meer veranderd aan de arbeidstijd. De productiviteitswinst werd en wordt verre van helemaal omgezet in extra tijd of loon voor werknemers. Werknemers zouden daar een groter stuk van kunnen claimen. Door de huidige krapte op de arbeidsmarkt lijkt me dat zeker ook bespreekbaar.”

Zijn er ook verschillen tussen wat mannen en vrouwen verwachten van arbeidsduur? En van de vermindering daarvan?

Mullens: “Arbeidsduur is helemaal geschoeid op kostwinnersmodel. Op maat van mannen, zeg maar. Want de onbetaalde arbeid die historisch, maar ook nu nog altijd, vooral door vrouwen wordt uitgevoerd, wordt in regelingen over arbeidstijd constant over het hoofd gezien. Nu begint het stilaan te keren en nemen mannen ook hun rol thuis op. Arbeidsduurverkorting kan een hefboom zijn om die evolutie af te ronden. Maar dan moeten mannen de vrijgekomen tijd wel gebruiken om huishoudelijke taken op te nemen. Daar zitten culturele patronen in de weg. En die zijn heel sterk ingebakken. Het beeld van de ideale werknemer is nog altijd stereotiep mannelijk: de totally committed werknemer die altijd beschikbaar is en geen kinderzorgen heeft. De nieuwe generatie ziet dat anders en meer in evenwicht. Maar het is maar de vraag of er effectief iets verandert. Want op de werkvloer val je toch snel terug in die hardnekkige patronen. Het is moeilijk om individueel andere keuze te maken. Arbeidsduurverkorting kan daarin een element zijn, maar zal automatisch niet alles omgooien.”